Η εικόνα ήταν τόσο εντυπωσιακή όσο και παράταιρη: δεκάδες, νέοι άνθρωποι οι περισσότεροι, καθισμένοι στο σκονισμένο έδαφος κάπου στην εξοχή, παρακολουθούν σε μια παλιά τηλεόραση, τοποθετημένη βιαστικά στον τοίχο, ένα όχημα προηγμένης τεχνολογίας να προσεληνώνεται. Σε ένα μικρό παράθυρο στην οθόνη, ο πρωθυπουργός Μόντι παρακολουθεί τα τεκταινόμενα απόμακρος και από μακρυά, από την συνάντηση των BRICS στην Νότια Αφρική, με μία μικρή ινδική σημαία ανά χείρας. Όλες οι αντιφάσεις αυτής της μεγάλης χώρας, που είναι η Ινδία, σε μια εικόνα που τρεμοπαίζει. Νωρίτερα εφέτος, η Ινδία ξεπέρασε την Κίνα και έγινε η χώρα με τον μεγαλύτερο πληθυσμό στην Γη, αγγίζοντας τα 1,43 δισεκατομμύρια άτομα και το 17,76% του παγκόσμιου πληθυσμού – με το πρόσθετο πλεονέκτημα ότι πρόκειται για την πολυπληθέστερη δημοκρατία του πλανήτη. Είναι ήδη η 5η μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου, παραγκωνίζοντας το Ηνωμένο Βασίλειο, την πάλαι ποτέ αποικιακή δύναμη, και αναμένεται να βρίσκεται στην 3η θέση έως το 2030. Η Ινδία ασκεί αυτήν την περίοδο την προεδρία του G20 και διαδραματίζει ηγετικό ρόλο μεταξύ των χωρών των BRICS – της ομάδας που δημιουργήθηκε το 2006 από την Βραζιλία, την Ρωσία, την Ινδία, την Κίνα και, αργότερα, την Νότια Αφρική ως εναλλακτικός πόλος εξουσίας στο διεθνές γίγνεσθαι, και διευρύνεται ήδη με την προσθήκη της Σαουδικής Αραβίας, του Ιράν, της Αιθιοπίας, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, της Αργεντινής και της Αιγύπτου. Η αντίθεση με την Ελλάδα, μια οικονομία, που μόλις ανέκαμψε από μια ολέθρια κρίση, με μειούμενο γηράσκοντα πληθυσμό, ένα ευρωπαϊκό ακρωτήρι σε μια τρικυμισμένη θάλασσα, δεν θα μπορούσε να είναι πιο έντονη. Αν και μακρινές, η Ελλάδα και η Ινδία έχουν πολλά να μοιραστούν: από τις κοινές αρχαίες πολιτισμικές κληρονομιές τους έως τους σύγχρονους εμπορικούς, στρατιωτικούς και εκπαιδευτικούς δεσμούς τους.
Ένας εμπορικός διάδρομος
Ένα από τα πολλά διδάγματα της πανδημίας ήταν η εύθραυστη φύση ενός εμπορικού διαδρόμου σε διαρκή κίνηση μεταφέροντας εμπορεύματα από την Ανατολή στη Δύση και εξαλείφοντας την ανάγκη για αποθήκευση. Ήταν η ναυτιλία εκείνη, που δεν σταμάτησε να λειτουργεί κατά τη διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου και διασφάλισε τον εφοδιασμό των κοινωνιών μας με ιατρικό εξοπλισμό και προμήθειες. Στο συμπέρασμα αυτό κατέληξε και η ινδική κυβέρνηση. Το θέμα της προεδρίας της Ινδίας στο G20 «Vasudhaiva Kutumbakam | One Earth – One Family – One Future» μπορεί να εδράζει τις καταβολές του στο αρχαίο Σανσκριτικό κείμενο Maha Upanishad, ωστόσο αντικατοπτρίζει ξεκάθαρα σύγχρονες ανησυχίες ως προς την διατήρηση ενός βιώσιμου περιβάλλοντος, τις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής, την κοινή μοίρα της ανθρωπότητας. Εάν, παρεμπιπτόντως, μπορέσει να συμβάλει στη δημιουργία ενός νέου εμπορικού διαδρόμου, αντιδιαμετρικού ή συμπληρωματικού προς το κινεζικό εγχείρημα “One Belt,One Road” , τότε ακόμη καλύτερα.
Πρόκειται πράγματι για έναν φιλόδοξο στόχο, που αναβαθμίζει την ελληνο-ινδική σχέση σε μία “στρατηγική εταιρική σχέση”, την τρίτη που η Ινδία έχει αναπτύξει, μετά τις σχέσεις της με την Γαλλία και την Γερμανία. […] μετατρέποντας, έτσι, το εμπορικό συναλλαγματικό εμπόριο σε μια ευρύτερη συνεργασία σε όλους τους τομείς.
Υπό αυτές τις συνθήκες, καθίσταται προφανής η προστιθέμενη αξία της γεωγραφικής θέσης του λιμένα του Πειραιά, τόσο ως ελληνικός εισαγωγικός λιμένας όσο και ως πύλη πρόσβασης στην Ευρωπαϊκή αγορά. Και αυτή η συνειδητοποίηση αποτελεί την βάση και τον λόγο του δεδηλωμένου στόχου των μερών στην συνάντηση τους στην Αθήνα, να διπλασιάσουν τον όγκο του διμερούς εμπορίου έως το 2030, εκκινώντας από αξία ύψους 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων κατά την περίοδο 2022-2023. Πρόκειται πράγματι για έναν φιλόδοξο στόχο, που αναβαθμίζει την ελληνο-ινδική σχέση σε μία “στρατηγική εταιρική σχέση”, την τρίτη που η Ινδία έχει αναπτύξει, μετά τις σχέσεις της με την Γαλλία και την Γερμανία. Όπως ανέφερε ο πρωθυπουργός Modi: «Έχουμε αποφασίσει να ενισχύσουμε τη συνεργασία στους τομείς της άμυνας και της ασφάλειας, των υποδομών, της εκπαίδευσης, των νέων και αναδυόμενων τεχνολογιών και της γεωργίας”, μετατρέποντας, έτσι, το εμπορικό συναλλαγματικό εμπόριο σε μια ευρύτερη συνεργασία σε όλους τους τομείς. Όλο αυτό δεν προέκυψε από το πουθενά. Οι πολιτικές διαβουλεύσεις μεταξύ της Ελλάδας και της Ινδίας διαρκούν εδώ και αρκετό καιρό, με τον 13ο γύρο να πραγματοποιείται τον Ιούνιο του 2023 στο επίπεδο των Γενικών Γραμματέων των αντίστοιχων Υπουργείων Εξωτερικών. Ήδη το 2022, υπογράφηκε στην Αθήνα κατά την 8η συνεδρίαση της Κοινής Οικονομικής Επιτροπής Ελλάδας-Ινδίας Πρωτόκολλο σχετικά με το εμπόριο, την ενέργεια, τον τουρισμό και τη θαλάσσια συνεργασία. Μια τόσο δραματική αναβάθμιση και στον όγκο του εμπορίου αλλά και στις θεσμικές διευθετήσεις ενεργεί ως δοκιμαστική φάση για την ευρύτερη και πολύ πιο συμπεριληπτική Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου μεταξύ της Ινδίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της οποίας – συχνά λησμονούμε- η Ελλάδα είναι ένα εκ των μακροβιότερων μελών. Υπενθυμίζεται, ότι μετά από μια περίοδο παύσης, ξεκίνησαν και πάλι στις 17 Ιουνίου 2022 οι διαπραγματεύσεις μεταξύ των μερών με σκοπό την επίτευξη μιας εκτεταμένης Συμφωνίας Ελεύθερων Συναλλαγών, η οποία θα συμπληρώνεται από δυο ακόμη επί μέρους συμφωνίες μια για την προστασία των επενδύσεων και μια τις γεωγραφικές ενδείξεις. Εάν και όταν επιτευχθούν αυτές οι συμφωνίες, θα βελτιώσουν σημαντικά τους δεσμούς μεταξύ δύο μεγάλων αγορών: αυτήν τη στιγμή, η ΕΕ αποτελεί τον τρίτο μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο της Ινδίας, αντιστοιχώντας σε περισσότερο από το 10,8% του συνολικού της εμπορίου, ενώ η Ινδία βρίσκεται στη δέκατη θέση της ευρωπαϊκής λίστας με μόλις το 2,1% του συνολικού εμπορίου της ΕΕ.
Συμφωνίες, οι οποίες θα επιτρέπουν τη διάθεση εργαζομένων κατόπιν αιτήματος με έναν οργανωμένο και ορθώς ρυθμισμένο τρόπο, θα λειτουργούσαν επίσης ως μία αποδεκτή εναλλακτική λύση στον μεγάλο αριθμό μεταναστών, που βρίσκουν τον δρόμο τους προς την Ευρώπη από παράνομα διασυνοριακά περάσματα, συχνά με τραγικά αποτελέσματα.
Ήδη, ινδικές εταιρείες έχουν κάνει αισθητή την παρουσία τους στην Ελλάδα σε ορισμένους από τους τομείς, που αποτελούν αντικείμενο των πρόσφατων συμφωνιών. Κατασκευαστικές και φαρμακευτικές εταιρίες δραστηριοποιούνται στις αντίστοιχες αγορές του κάθε συμβαλλόμενου μέρους. Επιστημονικά και τεχνολογικά έργα, συμπεριλαμβανομένων ιδίως των εταιρειών υψηλής τεχνολογίας, είναι ευπρόσδεκτοι ως επενδυτές στην Ελλάδα: αυτές οι επενδύσεις συμβαδίζουν με την γενικότερη πολιτική προσέλκυσης υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας, ιδανικές για τον εξαιρετικά καταρτισμένο τομέα του εργατικού δυναμικού της χώρας. Το εμπόριο των γεωργικών προϊόντων αυξάνεται επίσης, με σημαντικές επενδύσεις ελληνικών εταιριών στην Ινδία και τον όγκο των εισαγωγών/εξαγωγών να αυξάνεται αισθητά και σταθερά. Για τον σκοπό αυτόν, τα συμβαλλόμενα μέρη υπέγραψαν επίσης ένα Μνημόνιο Συνεννόησης για τη συνεργασία στον τομέα της γεωργίας, το οποίο περιλαμβάνει τη δημιουργία μιας Ελληνο-Ινδικής Κοινής υπο-Επιτροπής για τη Γεωργία, με σκοπό τη διευκόλυνση της τομεακής συνεργασίας προς αμοιβαίο όφελος. Ένα επιπλέον σημαντικό στοιχείο στην προοπτική αυτή αφορά την διευκόλυνση της νόμιμης μετανάστευσης, υπό τη μορφή είτε εποχικού αγροτικού εργατικού δυναμικού είτε προσωρινού εργατικού δυναμικού στον κατασκευαστικό και τον βιομηχανικό τομέα. Η Ελλάδα, όπως σχεδόν όλες οι δυτικές οικονομίες, βρίσκεται αντιμέτωπη με σοβαρές ελλείψεις εργατικού δυναμικού, γεγονός το οποίο μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο στην μακροπρόθεσμη οικονομική ανάπτυξη. Συμφωνίες, οι οποίες θα επιτρέπουν τη διάθεση εργαζομένων κατόπιν αιτήματος με έναν οργανωμένο και ορθώς ρυθμισμένο τρόπο, θα λειτουργούσαν επίσης ως μία αποδεκτή εναλλακτική λύση στον μεγάλο αριθμό μεταναστών, που βρίσκουν τον δρόμο τους προς την Ευρώπη από παράνομα διασυνοριακά περάσματα, συχνά με τραγικά αποτελέσματα, όπως απέδειξε και το πρόσφατο ναυάγιο ανοικτά της παραλίας της Πύλου, ενώ αυτός ο ρυθμισμένος και κυρίως προσωρινός χαρακτήρας της μετακίνησης θα μπορούσε να καταστήσει την γενικότερη ιδέα της μετανάστευσης πιο αποδεκτή σε ένα Ευρωπαϊκό πολιτικό σώμα, το οποίο είναι έτοιμο να υποκύψει σε μια ρητορική μίσους, ρατσιστικού λόγου και ακραίων πολιτικών επιλογών. Η τελική επιτυχία ή αποτυχία αυτών των σχεδίων θα εκληφθεί ως μια δοκιμασία για την ευρύτερη συζήτηση επί του Ευρωπαϊκού Συμφώνου Ασύλου και Μετανάστευσης, το οποίο μετά από επτά χρόνια διαπραγματεύσεων δεν φαίνεται ακόμη να ολοκληρώνεται. Τα διδάγματα αυτής της εμπειρίας μπορούν να αξιοποιηθούν και σε άλλους τομείς με αμοιβαίο όφελος. Ένας τέτοιος τομέας είναι η ενέργεια. Κυρίως λόγω του πολέμου στην Ουκρανία, η Ελλάδα έχει μετατραπεί σε έναν κόμβο διαμετακόμισης ενέργειας, με αντίρροπη ροή προς τα Βαλκάνια, την Ανατολική Ευρώπη και την Ουκρανία, αντί της συνήθους πορείας από τον Βορρά προς τον Νότο. Ήδη ο διακηρυγμένος στόχος της είναι να γίνει ένας βασικός παραγωγός ενέργειας, εκμεταλλευόμενη το γεωγραφικό πλεονέκτημα της αφθονίας ηλιακής και αιολικής ενέργειας. Από την άλλη πλευρά, η Ινδία δημιούργησε, μαζί με τη Γαλλία, την Διεθνή Συμμαχίας για την Ηλιακή Ενέργεια, σε μια προσπάθεια να συντονιστούν μικρότερα και φτωχότερα κράτη για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής δια της αξιοποίησης της ηλιακής ενέργειας. Η Ελλάδα εντάχθηκε ευχαρίστως στην πρωτοβουλία, στην οποία συμμετέχουν περίπου 100 κράτη, που βρίσκονται στη ζώνη υψηλής ηλιοφάνειας μεταξύ του τροπικού του Καρκίνου και του τροπικού του Αιγόκερω. Η πρωτοβουλία αυτή είναι σίγουρα συμπληρωματική προς τις πρωτοβουλίες και τα έργα, που σχετίζονται με την ενέργεια και που επί του παρόντος βρίσκονται σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης στην Ανατολική Μεσόγειο, και προσφέρει μια διεθνή πλατφόρμα στην περιφερειακή πολιτική της Ελλάδας και, φυσικά, της Ευρώπης.
Μια στρατηγική συνεργασία για την ασφάλεια
Εάν η εμπορική πτυχή των διμερών σχέσεων λειτουργεί ως ένα πείραμα για την εξεύρεση των βέλτιστων πρακτικών, που είναι κατάλληλες για την ευρύτερη ευρωπαϊκή αγορά, τότε τα ζητήματα ασφαλείας αποτελούν ένα σημαντικό αντίβαρο στις αυστηρές απαιτήσεις της μεσογειακής γειτονιάς.
Η διεύρυνση από το περιφερειακό στο παγκόσμιο επίπεδο για τον αναπτυσσόμενο τομέα της συνεργασίας στην Άμυνα και την Ασφάλεια είναι ιδιαιτέρως σημαντική. Εάν η εμπορική πτυχή των διμερών σχέσεων λειτουργεί ως ένα πείραμα για την εξεύρεση των βέλτιστων πρακτικών, που είναι κατάλληλες για την ευρύτερη ευρωπαϊκή αγορά, τότε τα ζητήματα ασφαλείας αποτελούν ένα σημαντικό αντίβαρο στις αυστηρές απαιτήσεις της μεσογειακής γειτονιάς. Αυτή η στρατιωτική πτυχή συνδυάζει τόσο διμερείς όσο και περιφερειακές παραμέτρους. Ινδικές φρεγάτες έχουν επισκεφθεί τον κόλπο της Σούδας στην Κρήτη και έχουν κάνει συνεκπαιδεύσεις με τους Έλληνες συναδέλφους τους. Η ινδική αεροπορία έχει ήδη συμμετάσχει σε κοινές ασκήσεις με την ελληνική αεροπορία και έχουν γίνει αμοιβαίες εκπαιδευτικές επισκέψεις με σκοπό την παγίωση μιας πιο συστηματικής και στενής συνεργασίας. Και οι δύο χώρες επιχειρούν συχνά σε εχθρικές γειτονιές, και φαίνεται ότι προτίθενται να συνδυάσουν την εμπειρία και την τεχνογνωσία τους και να ανταλλάξουν γνώσεις και καλές πρακτικές τόσο στον στρατιωτικό τομέα όσο και στο διπλωματικό πεδίο. Η συνεργασία αυτή ξεπερνά τα όρια μιας απλής διασύνδεσης με τις στρατιωτικές διευθετήσεις του NATO. Προκύπτουν επίσης ευρύτεροι προβληματισμοί ασφαλείας, ενισχύοντας την ελευθερία της ναυσιπλοΐας σύμφωνα με την Σύμβαση του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας. Η Ινδία επιδεικνύει μεγάλο ενδιαφέρον για τη διασφάλιση των Κρίσιμων Θαλάσσιων Διαδρόμων στον Ινδο-Ειρηνικό χώρο, δημιουργώντας έτσι ένα θαλάσσιο αντίστοιχο της πρωτοβουλίας One Belt -One Road, με προφανή οφέλη και για την ελληνική ναυτιλία. Το πρόγραμμα Κρίσιμων Θαλασσίων Διαδρόμων (Critical Maritime Routes/CMR) για την ινδο-ειρηνική περιοχή για την περίοδο 2015-2024, στο οποίο εμπλέκεται και η ΕΕ (και, συνεπώς, η Ελλάδα), βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη, και συνδέεται άμεσα με το EU Critical Maritime Route Wider Indian Ocean – CRIMARIO. Και τα δύο έργα συνδέονται με την προσφάτως εγκριθείσα Οδηγία για τις Κρίσιμες Υποδομές 2022/2557 σχετικά με την ανθεκτικότητα κρίσιμων οντοτήτων, η οποία τέθηκε σε ισχύ στις 16 Ιανουαρίου 2023. Η Οδηγία αφορά ασφαλείς θαλάσσιες υποδομές, όπως λιμάνια, εγκαταστάσεις αποθήκευσης, υπηρεσίες ανεφοδιασμού και καθαρισμού. Το πεδίο εφαρμογής της διευρύνεται σε τρεις προτεραιότητες: ετοιμότητα, απόκριση και διεθνής συνεργασία, καλύπτοντας παράλληλα 11 τομείς: ενέργεια, μεταφορές, τραπεζικές υποδομές, αγορές χρηματοοικονομικών μέσων, υγεία, πόσιμο νερό, λύματα, ψηφιακή υποδομή, δημόσια διοίκηση, διαστημικός τομέας και τρόφιμα. Τα κράτη-μέλη υποχρεούνται να εκπονήσουν αναθεωρημένες αξιολογήσεις κινδύνου, να εκτελέσουν δοκιμές αντοχής έως τις 18 Οκτωβρίου 2024 και να έχουν υιοθετήσει Εθνική Στρατηγική έως τις 18 Ιανουαρίου 2026. Πέραν των αυστηρών προθεσμιών, οι δεσμεύσεις για μια εντατικοποιημένη προσπάθεια στον τομέα της άμυνας είναι αδιαμφισβήτητη και θα μπορούσε ακόμα να επεκταθεί και σε άλλους τομείς της καθημερινότητας. Συσχετιζόμενη με τους προβληματισμούς για την κλιματική αλλαγή, αλλά με έντονο το στοιχείο της ασφάλειας, είναι και μια ακόμα ινδική πρωτοβουλία, στην οποία η Ελλάδα έχει κληθεί να συμμετάσχει. Ο Συνασπισμός για την Ανθεκτικότητα των Υποδομών σε Καταστροφές (CDRI) προσπαθεί να δημιουργήσει έργα ανθεκτικά στις επανειλημμένες φυσικές καταστροφές, το εύρος και η συχνότητα των οποίων ήδη αυξάνονται.
Μια πολιτισμική ανταλλαγή μακράς διαρκείας
Πιο κοινότοπες, αλλά πιθανώς πιο επιδραστικές είναι οι πολιτισμικές ανταλλαγές μεταξύ των δύο χωρών. Παρότι οι επαφές τους ανάγονται τουλάχιστον στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι δύο χώρες μόλις προσφάτως εκκίνησαν μια οργανωμένη ακαδημαϊκή συνεργασία, δημιουργώντας προγράμματα, ενίοτε με κοινούς τίτλους σπουδών, για τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματά τους. Η δράση αυτή είναι συναρτάται απολύτως και με το πρόσφατο κύμα εξωστρέφειας που ξεκίνησαν τα ελληνικά πανεπιστήμια με έναν εντυπωσιακό αριθμό αγγλόφωνων προγραμμάτων. Η ανταλλαγή φοιτητών συμπληρώνεται άψογα με την αυξημένη προσέλευση τουριστών και στις δύο χώρες, με την περαιτέρω ενίσχυση από άμεση αεροπορική σύνδεση μεταξύ Αθήνας και Δελχί. Η εξοικείωση με ιδέες, φιλοσοφίες, ακόμη και νοοτροπίες μπορεί τελικά να εξαφανίσει την μακρά απόσταση που μας χώριζε για τόσους αιώνες.